De allermoeilijkste opdracht in ‘De mol’: waarom we ‘niets doen’ zo lastig vinden
Afwachten, geduldig blijven en niet handelen. Het blijkt verrassend moeilijk te zijn. In ‘De mol’ had ‘niets doen’ Jan en Pedro flink wat geld kunnen opleveren. Tv-kijkende psychologen en gedragstherapeuten schoven naar het puntje van hun stoel. Nooit ofte nimmer ging dit lukken. De mens doet al-tijd iets. En ze kregen gelijk.
Anton Goegebeur
Gisteren om 16:22 Het Nieuwsblad
Voor hun proef zat het duo bij een kist vol watermeloenen. Nog voor het uur om was, waren alle 30 meloenen in stukken gesmeten, gekegeld, gesneden en geslagen. Zonder dat iemand daar om had gevraagd. Circa halverwege kregen ze zelfs de boodschap ‘wie niets doet, kan niets verkeerd doen’, waarna Pedro lustig de overgebleven meloenen kapot prikte. De opdracht mislukte. Het fruit moest heel blijven, bleek achteraf. Jan en Pedro hadden simpelweg niks moeten doen.
Al is ‘simpel’ het foute woord, vindt trouwe kijker en gedragswetenschapper Mathias Celis (UGent). “De programmamakers hebben zich goed geďnformeerd over de beperkingen van ons brein. Deze opdracht was gedoemd om te mislukken.” Celis verwijst naar het fenomeen action bias. “Mensen hebben een natuurlijke neiging om te handelen in plaats van af te wachten, zeker in onduidelijke of stressvolle situaties. Stilzitten voelt vaak ongemakkelijk of passief. Actie geeft het gevoel van controle of doelgerichtheid, zelfs al is die actie contraproductief.”
Professor sociale psychologie aan de UGent Alain Van Hiel omschrijft het als een bal die onder water gehouden wordt. “Uiteindelijk schiet die toch omhoog. Dingen niet doen en gedrag onderdrukken kost moeite. Wanneer de aandacht onvermijdelijk verslapt, doen we het toch.”
Het fenomeen is breed en wel beschreven in de wetenschappelijke literatuur. “When in doubt, do something is een hardnekkige intuďtie die in veel contexten leidt tot overhaaste beslissingen of nodeloze actie”, zegt Celis. Het duikt op bij politici die liever daadkrachtig dan afwachtend overkomen. In competitieve sporten is het schering en inslag. “Het is onderzocht bij penalty’s in voetbal. Keepers duiken bijna altijd, hoewel stilstaan effectiever kan zijn.”
Verveling
Uit wetenschappelijke literatuur blijkt ook nog eens dat mensen slecht tegen verveling kunnen. “Wanneer er prikkels zijn, zoals de watermeloenen en het gereedschap, maar er zijn geen instructies, dan ontstaat er een cognitieve spanning. Het brein zoekt dan naar een manier om zichzelf te engageren of te belonen”, zegt Celis, die verwijst naar een bekende studie van Timothy Wilson, een krachtig voorbeeld van onze afkeer voor passiviteit. “Daarin kregen proefpersonen liever een elektroshock dan dat ze een kwartier met hun eigen gedachten in een lege kamer moesten zitten.”
Het helpt ook al niet dat wij allemaal avers zijn voor alles wat onduidelijk is. “We snakken naar structuur”, zegt Celis. “De afwezigheid van duidelijke instructies vergroot onzekerheid. In zo’n context voelen mensen zich vaak ongemakkelijk en proberen ze de situatie te structureren door zelf betekenis toe te kennen of te handelen, ook al is dat niet gevraagd.”
Om echt helemaal zeker te zijn zorgden de makers – en de mol zelve – in het programma nog voor de genadeslag. “Het gegeven dat diezelfde ochtend een watermeloen voorgeschoteld werd waar iets in verstopt zat, versterkt de verwachting dat er iets in die watermeloenen moet zitten”, zegt Celis. “En dan is er nog de ruimte. Die lag vol met gereedschap en ander materiaal om watermeloenen te slopen. In zo’n ruimte maakt je brein automatisch de link 1+1=2. Die meloenen moesten kapot.”
